Het eindeloze gevecht met de natuur
Natuurrampen komen overal ter wereld voor, in al hun verschillende vormen: aardbevingen, vulkanen, tsunami’s, orkanen, overstromingen... Hun verschijnen hangt vanzelfsprekend in belangrijke mate af van klimatologische, meteorologische, geologische, geografische en menselijke factoren. Aardbevingen en vulkanen, bijvoorbeeld, komen het vaakst voor bij de randen van tektonische platen, orkanen het vaakst tussen de keerkringen. Vanwege haar specifieke locatie en vorm is Azië het continent waar de meeste natuurrampen voorkomen. Het is ook het meest bevolkte continent ter wereld. Als we alle natuurrampen van de afgelopen eeuwen zouden oplijsten volgens aantal slachtoffers, zou Azië zelfs de gehele top tien innemen.
Beichuan, China na de verwoestende aardbeving op 12 mei 2008 - Bron: Houston China consulate
Aardbevingen
Tektonische aardbevingen zijn het resultaat van abrupte uitbarstingen van energie die vrijkomt in de aardkorst, en komen meestal voor op plaatsen waar twee aardplaten langs of tegen elkaar bewegen. Dit zal ervoor zorgen dat de aarde gaat trillen of schudden, veroorzaakt door het plotse vrijkomen van energie die zich in een golfbeweging voortplant van het centrum naar de omgeving. Gewoonlijk heeft zulk een schok weinig gevolgen voor de mens. Het zijn de secundaire gevolgen die veel slachtoffers maken: instortende gebouwen, branden, vulkaanuitbarstingen, tsunami’s…
Behalve de zogeheten Ring van Vuur komen tektonische aardbevingen in diverse geologische contexten voor. De midoceanische ruggen – waar oceanische platen uit elkaar bewegen – vertonen veel aardbevingen. Een andere hevige seismische zone bevindt zich langsheen de Middellandse Zee, de Kaspische Zee en de Himalaya en mondt uit in de Baai van Bengalen.
De drie aardbevingen die het meeste slachtoffers maakten ooit, grepen allemaal plaats in China: in 1920 in Gansu (240.000 doden), in 1976 in Tangshan (255.000) en in 1556 in Shaanxi (rond de 800.000).
Overstromingen
Een overstroming is elke overloop of ophoping van water die land onderdompelt. De oorzaken kunnen zeer divers zijn. Behalve de louter natuurlijke oorzaken (de overschrijding van de capaciteit van een rivier of een dijkdoorbraak tengevolge zware regen, stormen, hoogtij, sterke wind, vloedgolven tengevolge aardbevingen, vulkaanuitbarstingen enz.), kunnen overstromingen ook veroorzaakt worden door het falen van menselijke structuren zoals dammen en dijken, of in sommige gevallen zelfs door opzet. De overstromingen met de meeste slachtoffers zijn vaak het resultaat van natuurlijke en menselijke factoren. Enkele voorbeelden:
In 1938 werd China getroffen door de Gele Rivieroverstroming. Anders dan men zou verwachten was deze overstroming opzettelijk veroorzaakt door de Nationalistische Regering tijdens de eerste stadia van de tweede Chinees-Japanse Oorlog in een poging de snelle opmars van de Japanse troepen te stuiten. Als gevolg werd de loop van de Gele Rivier gedurende negen jaar afgeleid, en kwam 54.000 km² onder water te staan.
Om de verrassing voor de invaderende Japanse krachten totaal te maken, besloot de Chinese Nationalistische overheid om het massale publiek niet te verwittigen alvorens de dijken te verwoesten. Men schat dat zo’n 870.000 mensen het leven verloren en vele miljoenen meer getroffen werden.
Dit is nog niet de ergste overstroming in de geschiedenis. In 1887 maakte een andere overstroming in dezelfde Gele Rivier talrijke slachtoffers; volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie van de VN stierven 900.000 mensen, maar schattingen door andere organisaties gaan zo hoog als 2.000.000. Gedurende eeuwen hadden boeren die leefden langs de rivier dijken gebouwd om de stijgende wateren te bedwingen, die veroorzaakt werden door de accumulatie van slib in de rivierbedding. In 1887 zorgde de immer stijgende bedding er samen met dagen zware regen voor dat de dijken barstten, met een gigantische overstroming tot gevolg. De wateren verspreidden zich zeer snel, en bedekten naar schatting 130.000 km², waaronder 300 dorpen. Na de overstroming bleven 2 miljoen mensen dakloos achter.
Maar de zwaarste overstroming in de geschiedenis – opnieuw in China – had nog verwoestender gevolgen. De Centraal-Chinese overstromingen van 1931 zijn in feite een reeks op zich al verwoestende overstromingen, en worden algemeen beschouwd als de dodelijkste natuurramp die ooit werd opgemeten. Ze werden veroorzaakt door uitzonderlijk slechte weersomstandigheden: zware sneeuwstormen in de winter werden gevolgd door lentedooi met zware regens die de rivierpeilen nog feller deed stijgen. De regen bleef duren tot juli-augustus 1931. In juli alleen al werd het gebied getroffen door 7 cyclonen – gemiddeld komen er twee per jaar voor. De menselijke slachtoffers worden geschat tussen lage cijfers van 400.000 tot hoge cijfers van 3,7 tot 4 miljoen.
Vulkanen
Vulkanen zijn geologische structuren aan het oppervlak van de aarde langswaar magma wordt uitgestoten. Ze zijn niet willekeurig verspreid over de wereld: net als aardbevingen is de locatie van de meeste vulkanen sterk gelinkt aan tektonische plaatranden. Ze bevinden zich dientengevolge het vaakst op divergerende (oceanische ruggen en continentale rifts) en convergerende (subductie van aardplaten) plaatranden.
Rond de Stille Oceaan vinden we een zeer dichte concentratie van vulkanen, de zogeheten Ring van Vuur. De twee vulkaanerupties met de meeste slachtoffers grepen plaats in dit gebied. In 1815 explodeerde de Tambora, een stratovulkaan in Indonesië, op een zo gewelddadige wijze dat een derde van zijn volle hoogte verdween. Het vulkanisch stof dat in de bovenste lagen van de atmosfeer werd geworpen omcirkelde de gehele aarde verschillende keren, waardoor de temperaturen op het noordelijk halfrond met 0,5 tot 1°C afnamen en Europa ondergedompeld werd in wat later “het jaar zonder zomer” zou genoemd worden. De uitbarsting was de gewelddadigste vulkaanuitbarsting die ooit werd opgemeten (nog krachtiger dan de uitbarsting van de Vesuvius), en ook de dodelijkste – 92.000 mensen verloren het leven.
In 1883 explodeerde een andere stratovulkaan in Indonesië, de Krakatau, met zo’n geweld dat het geluid van de explosie gehoord kon worden tot in Australië. De uitbarsting veroorzaakte een tsunami waarvan de golven helemaal tot in Europa gevoeld konden worden en die 36.000 levens kostte.
De Krakatau voor en na de fatale explosie die 36.000 mensen doodde - Bron: Wikipedia
Tsunami's
Een tsunami is een reeks golven die geschapen worden wanneer een wateroppervlak, zoals een oceaan, snel in beweging wordt gebracht. De naam is een samenstelling van de Japanse woorden tsu (haven) en nami (hoge golf). Behalve onderzeese aardbevingen kunnen tsunami’s tal van andere oorzaken hebben: het afbreken van grote ijsbergen van gletsjers of ijsplaten, onderzeese aardverschuivingen, vulkaanuitbarstingen en zelfs meteoorinslagen in zee. Ze worden het vaakst gevormd in de Stille Oceaan, vooral vanwege de overvloedige tektonische activiteit bij de plaatranden.
Aangezien de bevolkingsdichtheid in Azië vooral geconcentreerd is in kustgebieden, is de impact van tsunami’s enorm. In Japan kostten de vier grootste tsunami’s van de laatste 300 jaar samen bijna 100.000 mensen het leven. Twee tsunami’s in Europa – een in Italië in 1908 en een in Lissabon in 1755 - eisten elk nog eens 100.000 levens.
Maar bij de tsunami die het gevolg was van de onderzeese aardbeving in 2004 vielen alle andere in het niet: in Azië werden bijna 230.000 mensen gedood, de slachtoffers op de West-Afrikaanse kust niet meegerekend.
Tropische cyclonen
Tropische cyclonen zijn gewoonlijk stormsystemen met centra van lage druk en tal van onweders. Ze worden consistent geboren boven de oceaan in de tropen, aangezien het warme verdampende water (26-27°C tot minstens 30-50 meter diep) energie aan het lagedrukcentrum toevoegt wanneer het hoog in de atmosfeer condenseert na te zijn verdampt van het oceaanoppervlak. De eerste manifestatie van zo’n weersysteem heet een tropische depressie (zolang de windsnelheden niet hoger worden dan 63 km/u of 7 Beaufort). Als de depressie sterker wordt (windsnelheden tussen 63 km/u en 119 km/u) spreken we over een tropische storm. Stormen met windsnelheden die hoger zijn dan 119 km/u of 12 Beaufort zijn tropische cyclonen. Ze worden met verschillende namen genoemd. Orkaan is de meest voorkomende in de Noordelijke Atlantische en de Noordoostelijke Stille Oceaan; tyfonen zijn tropische cyclonen die afkomstig zijn van de Noordwestelijke Stille Oceaan; en tropische cyclonen die ontstaan boven de Indische Oceaan worden eenvoudig cyclonen genoemd.
Foto’s voor, tijdens de lage fase en tijdens de hoge fase van de tsunami van 26 december 2004 op de kust van Sri Lanka - Bron
Aangezien de storm een lagedrukgebied is, zal lucht zich naar het centrum van de storm beginnen bewegen. In deze centripetale beweging is de lucht onderhevig aan de Coriolisversnelling die veroorzaakt wordt door de het draaien van de aarde. Hierdoor buigt de richting van de winden in tegenwijzerzin op het noordelijk halfrond en in wijzerzin op het zuidelijk halfrond. Vanwege dit Corioliseffect begint de storm te draaien en te groeien. Aangezien dit effect te zwak is bij de evenaar en de zee te koud is er ver vandaan, worden tropische cyclonen vooral gevormd in twee banden tussen de keerkringen (tussen 10 en 20 graden noord en zuid). Aangezien tropische cyclonen hun energie krijgen van de hete oppervlaktewateren van de oceaan, verliezen ze snel hun kracht boven land.
Hoewel Noord-Amerika en Australië ook bezocht worden door tropische cyclonen, worden de meeste slachtoffers gemaakt in Azië: de tien dodelijkste tropische cyclonen van de afgelopen 300 jaar grepen zonder uitzondering plaats in Azië. In 1839 eiste een tropische cycloon 300.000 levens in India, een tyfoon in Vietnam in 1881 doodde ongeveer evenveel mensen. In 1970 stortte een cycloon zich op Bangladesh, wat leidde tot de dood van 500.000 mensen.
Dit zijn slechts enkele van de natuurrampen die de mensheid in de loop der tijden hebben bedreigd. Sneeuwstormen, lawines, modderstromen, droogtes, branden etc. behoren ook in die categorie. Hoewel ze niet rechtstreeks door mensen worden veroorzaakt, zou de frequentie of intensiteit van sommige natuurrampen wel eens kunnen toenemen tengevolge menselijke factoren, en de opwarming van de aarde in het bijzonder.
NOAA afbeelding van de cycloon Bhola die een half miljoen mensen doodde in Bangladesh in 1970 - Bron: Wikipedia
Bronnen
Consequences of Rotation for Weather (University of Tennessee)
Floods and Droughts (FAO)
How Volcanoes Work - Krakatau, Indonesia (San Diego State University)
Les cyclones - Voyage au coeur de la Climatologie
Les volcans Planète Terre, Université Laval Québec
National Geographic on Natural Disasters
Natural Disasters & Severe Weather (Centers for Disease Control and Prevention)
NOAA Pacific Tsunami Warning Center
USGS Earthquake Center
Wikipedia on Floods - Coriolis Effect - Earthquakes - Typhoons
Links
Deze pagina werd geschreven in 2009, als extra informatie voor de posterserie "10 years of Imaging the Earth"